Οι επιτελικές λειτουργίες αποτελούνται από ένα πλήθος διαδικασιών, που μας βοηθούν στο να διαχειριζόμαστε την καθημερινότητά μας. Παρόλο που δεν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος ορισμός, υπάρχουν κάποιοι βασικοί τομείς που αποτελούν τις επιτελικές λειτουργίες. Αυτές είναι ο προγραμματισμός, η προσοχή, η οργάνωση, η μνήμη, η λήψη αποφάσεων, ο αυτοέλεγχος και η συναισθηματική ρύθμιση. Οι επιτελικές λειτουργίες είναι οι βασικές δεξιότητες οι οποίες μας βοηθούν να:
- σχεδιάζουμε
- οργανώνουμε
- παίρνουμε αποφάσεις
- αλλάζουμε σκέψεις & καταστάσεις
- ελέγχουμε την παρορμητικότητα και τα συναισθήματά μας
- μαθαίνουμε από λάθη του παρελθόντος.
Τα παιδιά βασίζονται συνεχώς στις επιτελικές λειτουργίες για να κάνουν σχεδόν τα πάντα. Από ένα απλό ντους, να προετοιμάσουν τη σχολική τους τσάντα, μέχρι στο να βάλουν προτεραιότητες. Αυτό σημαίνει ότι παιδιά με δυσκολίες στι επιτελικές λειτουργίες, όπως βλέπουμε συχνά στα παιδιά με διάσπαση προσοχής, τείνουν να μην είναι τόσο ικανά στην οργάνωση. Αρκετές φορές χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να ντυθούν, να μαζέψουν τα πράγματά τους ή να κάνουν τις εργασίες για το σχολείο. Ένα παιδί με γνωστική ευελιξία μπορεί να προσαρμόζεται πιό εύκολα στο περιβάλλον του, να βρίσκει εναλλακτικούς τρόπους στη λύση ενός προβλήματος, καθώς και να μπορεί να βλέπει τα πράγματα από την οπτική ενός άλλου ανθρώπου.
Η σημαντικότητα της αυτορρύθμισης
Η αυτορρύθμιση είναι μόνο μία από τις διαδικασίες που εμπλέκονται στις επιτελικές λειτουργίες. Ωστόσο, παίζει σημαντικό ρόλο διότι επηρεάζει και τις υπόλοιπες σε μεγάλο βαθμό. Η αυτορύθμιση, αφορά την ικανότητα κάποιου να αναγνωρίζει τα δυνατά και τα αδύναμα σημεία του, να παρακινεί τον εαυτό του, καθώς και να χρησιμοποιεί στρατηγικές για να μάθει καινούρια πράγματα.
Επιπλέον, η αυτορρύθμιση περιλαμβάνει τον έλεγχο της προσοχής, των σκέψεων και της συμπεριφοράς. Είναι η ικανότητα του να προσπεράσουμε κάποιο γεγονός που μας ενόχλησε, να σταματήσουμε μια συμπεριφορά μας, ή να αντισταθούμε σε κάποιον πειρασμό.
Marshmallow test
Το 1972 στο πανεπιστήμιο του Στάμφορντ έγινε ένα από τα πιο γνωστά ψυχολογικά τεστ, το Marshmallow test. Σε αυτό, εξετάστηκαν αυτές ακριβώς οι ικανότητες αυτορρύθμισης σε παιδιά νηπιαγωγείου. Έδωσαν σε κάθε παιδί από ένα ζαχαρωτό (marshmallow) και τους είπαν ότι αν περίμεναν για δεκαπέντε λεπτά χωρίς να το φάνε ότι θα τους έδιναν ακόμα ένα. Κατέγραψαν τα αποτελέσματα και διαπίστωσαν ότι τα παιδιά που περίμεναν περισσότερο και είχαν την ικανότητα να καθυστερήσουν την λήψη ικανοποίησης, είχαν καλύτερα αποτελέσματα στη μετέπειτα ζωή τους.
Ανάπτυξη των επιτελικών λειτουργιών
Ο συναισθηματικός έλεγχος είναι σημαντικός και αυτό δεν σημαίνει ότι περιμένουμε από το παιδί μας να «αποκλείσει» τα συναισθήματά του. Από μικρή ηλικία, ένα παιδί αρχίζει να βρίσκει τρόπους κατανόησης και διαχείρισης των συναισθημάτων του, ώστε να μπορεί να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις της καθημερινής ζωής. Έτσι οι μικρές αναποδιές που συμβαίνουν δεν προκαλούν δυσανάλογα μεγάλα συναισθήματα σε σχέση με το γεγονός που τα πυροδότησε.
Αρχικά οι επιστήμονες θεώρησαν ότι οι μετωπιαίοι λοβοί του εγκεφάλου ήταν υπεύθυνοι για τις επιτελικές λειτουργίες. Ωστόσο, αυτή η άποψη έχει πλέον αλλάξει, καθώς έχει εξελιχθεί περισσότερο η κατανόησή μας για τη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου. Οι μετωπιαίοι λοβοί εμπλέκονται φυσικά στις επιτελικές λειτουργίες, αλλά σε συνδυασμό και με άλλες περιοχές του εγκεφάλου, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός, η παρεγκεφαλίδα και τα γάγγλια.
Ο ρόλος των επιτελικών λειτουργιών στη μάθηση
Οι επιτελικές λειτουργίες είναι εξαιρετικά σημαντικές στην σχολική πρόοδο ενός παιδιού. Περιλαμβάνουν την ενσωμάτωση μιας σειράς συμπεριφορών και δεξιοτήτων που τα βοηθούν στο να θέσουν στόχους, να οργανωθούν και να σκεφτούν το μέλλον. Φυσικά, η ζωή μας θα ήταν σχεδόν χαοτική αν δεν εξελίσσαμε αυτές τις ικανότητες σε ικανοποιητικό βαθμό και συμπεριφερόμασταν πάντα με παρορμητικό τρόπο. Ένα παιδί με ανεπτυγμένες επιτελικές λειτουργίες προσεγγίζει τη μάθηση με έναν πιο συστηματικό και οργανωμένο τρόπο, καθώς και μπορεί να διατηρήσει την προσοχή του στο μάθημα η κατά την υλοποίηση μιας εργασίας.
Η γνωστική ευελιξία βοηθά τους μαθητές να βρουν νέους τρόπους επίλυσης προβλημάτων, αντί να επαναλαμβάνουν προηγουμένες ανεπιτυχείς προσπάθειες. Σε κάποιες περιπτώσεις οι γονείς και οι δάσκαλοι, ίσως να παρατηρήσουν μειωμένες επιτελικές λειτουργίες στο παιδί τους ή σε κάποιον μαθητή. Η κακή μνήμη, η αποδιοργάνωση, όταν το παιδί απαντάει και είναι εκτός θέματος, όταν δεν μπορεί να εστιάσει για αρκετή ώρα στις εργασίες του ή στην παρακολούθηση του μαθήματος, είναι σημάδια προς διερεύνηση. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αποκλειστούν άλλου τύπου δυσκολίες, όπως οι γλωσσικές διαταραχές, ο αυτισμός ή ακόμα και κάποιο παιδικό τραύμα.